Η επανάσταση του 1821 στην Κρήτη ξεκίνησε με διαφορά σχεδόν 3 μηνών σε σχέση με την επίσημη έναρξη του αγώνα στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η 14η Ιουνίου είναι η ημέρα που θεωρείται ότι κηρύχθηκε η επανάσταση, που κράτησε μέχρι το 1830, αλλά δεν είχε αίσιο τέλος, καθώς οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής θεώρησαν ότι το νησί δεν έπρεπε να μείνει ελεύθερο.
Και μετά τους Τούρκους, αντί να απολαύσει την ελευθερία του, παραδόθηκε στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Παρά το γεγονός ότι η αρχή της επανάστασης στο νησί είναι η 14η Ιουνίου, η εθνική επέτειος της 25ης Μαρτίου 1821 τιμάται και στην Κρήτη. Άλλωστε οι Κρήτες, ακόμη κι αν επίσημα πήραν τα όπλα σχεδόν 80 ημέρες αργότερα, ήταν και τότε σε πολεμική προετοιμασία. Ενώ πρώτοι είχαν ξεσηκωθεί εναντίον του Τούρκου κατακτητή από το 1770, στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη.
Στην Κρήτη η χειρότερη μορφή σκλαβιάς
Ο Κρητικός σκλάβος ζούσε βίο απερίγραπτο, σε άθλιες συνθήκες, τις οποίες περιέγραφαν όλοι οι Ευρωπαίοι περιηγητές της προεπαναστατικής περιόδου.
«Μη προτιθέμενοι την όλην περιγραφήν της παθητικής καταστάσεως των Ελλήνων Κρητών, πολλώ διαφέρουσαν της των άλλων Ελλήνων, καίτοι δούλων επίσης, υπό την τουρκοκρατίαν, περιοριζόμεθα σημειούντες μόνον, ότι εν τη νήσω ταύτη ενίδρυσεν ο βαρβαρισμός την πρώτυπον σχολήν της αγριωτέρας τυραννίας· εν τη νήσω αυτή ο Έλλην ουδενός απολύτως κύριος ην, ούτε εαυτού, ούτε συζύγου ή τέκνων, ούτε περιουσίας, ούτε συνειδήσεως, ως υποκείμενος υπό την αυθαιρεσίαν, την κακουργίαν, την βίαν και τας αισχράς ορέξεις και αυτού έτι του εσχάτου βαρβάρου», γράφει χαρακτηριστικά ο Ιωάννης Φιλήμων στον τέταρτο τόμο του έργου του «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως», ο οποίος κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1861. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο ιστορικό έργο, ο Κρητικός ήταν κλεισμένος μόνιμα σε ένα αιώνιο σφαγείο. Σημειώνει μάλιστα ότι «ο Είλως και ο Παρίας ευδαίμονες ήσαν ως προς τον Κρήτα, κεκλεισμένον οιωνεί εντός σφαγείου αιωνίου, κατακείμενον εντός κοιλάδος κλαθμώνος και οδυρμών, ραβδιζόμενον δε και αγγαρευόμενον ως κτήνος, και βιαζόμενον εν μέρει, ίνα κρύπτη εντός τον χριστιανισμόν αυτού κατά συνείδησιν, φέρων εκτός του μωχαμεθανισμόν κατ’ ανάγκην».
Τέτοια βέβηλη και φρικαλέα διοίκηση , προσθέτει ο Φιλήμων, δεν είχαν παρουσιάσει σε άλλο μέρος της Ελλάδας οι Τούρκοι, οι βάρβαροι όπως τους αποκαλεί. «Τοσαύτης εξαχρειώσεως και τοσαύτης ωμότητος τυραννία ουδένα ητίμασεν αιώνα, και ουδενός άλλου κατακτηθέντος λαού τον τράχηλον κατεβάρυνε», σημειώνει ακόμη.
Τις βάρβαρες συνθήκες που βίωναν οι Κρήτες επισημαίνει και ο Χανιώτης λόγιος Κυριάκος Καλλίνικος Κριτοβουλίδης (1792-1868), μια μεγάλη μορφή του κρητικού αγώνα του 1821 και θεωρούμενος ως ο απομνημονευματογράφος εκείνης της μεγάλης αλλά άτυχης επανάστασης στο νησί. Ο Κριτοβουλίδης υπήρξε μέλος της Φιλικής Εταιρείας, από τους ηγέτες της επανάστασης, συγγραμματέας (κάτι σαν υπουργός) στην πρώτη περίοδο της επανάστασης και πληρεξούσιος στην Κρητική Συνέλευση. Το 1859 συνέγραψε την πρώτη ιστορία για τον αγώνα της Κρήτης, με τον τίτλο «Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών» κι ένα χρόνο αργότερα ένα δεύτερο μέρος στο ίδιο έργο, με τον τίτλο, «Παράρτημα εις τα απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών».
Τρεις από τις μεγάλες μορφές της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη. Ο ηγούμενος της Μονής Πρέβελη, Μελχισεδέκ Τσουδερός, ο κρυπτοχριστιανός και αρχηγός της Μεσαράς, Μιχαήλ – Χουσεΐν Κουρμούλης και ο αρχηγός Ρεθύμνου Γεώργιος Τσουδερός
Ο ίδιος δημοσίευσε στο έργο του Φιλήμονα, που προαναφέραμε, έκθεση για τις αγριότητες των Τούρκων πριν το 1821, προκειμένου να αποδείξει τον ισχυρισμό του ιστορικού ότι οι Κρήτες βίωναν τη βαρβαρότητα. Στο δικό του πάντως έργο, «Απομνημονεύματα του περί αυτονομίας της Ελλάδος πολέμου των Κρητών», ο Κριτοβουλίδης σημειώνει και άλλα στοιχεία για την κατάσταση στο νησί, όπως το γεγονός ότι ήταν αποκομμένο, δεν υπήρχε οπλισμός ούτε, στην ουσία, επαφή και βοήθεια από το εθνικό κέντρο της επανάστασης στην υπόλοιπη χώρα. Μάλιστα ο Κριτοβουλίδης αναφέρεται, σωστά, στην υποτίμηση του αγώνα του νησιού και των πρωταγωνιστών του από τους τότε ιστορικούς, σημειώνοντας ότι αυτή ήταν μια μεγάλη αδικία, που δεν άξιζε στη γιγάντια προσπάθεια και στους ποταμούς αίματος που έδωσαν οι Κρήτες, χωρίς μάλιστα τελικά να ανταμειφθούν, καθώς οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, με τη Συνθήκη του Λονδίνου (22 Ιανουαρίου/4 Φεβρουαρίου 1830) απέκλεισαν την Κρήτη και τη Σάμο από το μικρό ελληνικό κράτος. Τότε το νησί πωλήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο σύμμαχο του σουλτάνου αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, ως ανταπόδοση στη βοήθεια που πρόσφερε αυτός, όταν από τον Μάιο του 1822 οι δυνάμεις του βρέθηκαν στο νησί πλάι στις σουλτανικές.
Ουσιαστικά τα στοιχεία που παραθέτουν, τόσο ο Φιλήμων όσο και ο Κριτοβουλίδης αποτελούν απάντηση στον ισχυρισμό που είχε διατυπώσει μερικά χρόνια νωρίτερα (1853) ένας άλλος ιστορικός, ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο οποίος στο έργο του «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» έψεξε τους Κρήτες επειδή ξεκίνησαν ουσιαστικά την επανάσταση σχεδόν 80 ημέρες μετά την κήρυξή της στην υπόλοιπη Ελλάδα.
«Δια να έμβωσιν οι Έλληνες της Κρήτης εις τοσούτον άνισον αγώνα, εχρειάζοντο να έχωσιν οπωσούν τα προς πόλεμον αναποφεύκτως αναγκαία. Αλλά πού ήσαν τοιαύτα;», γράφει ο Κριτοβουλίδης. «Οι Τούρκοι προλαβόντες αφήρεσαν από τους κατά τας επαρχίας Έλληνας με φρικτάς βιαιοπραγίας όσα όπλα τυχόν είχον, είτε ως ποιμένες προς ιδίαν αυτών χρήσιν, είτε δια κυνηγέσιον, ή άλλην χρείαν. Εσπευδον δε ν’αφαιρέσωσι ταύτα και από τους ορεινούς Σφακιανούς, τους οποίους υπώπτευον μάλλον, αλλ’ αυτοί επί διαφόροις δεδικαιολογημέναις προφάσεσιν απέφευγον να τα παραδώσωσιν.
Οι Κρήτες εις δεινήν θέσιν ευρεθέντες εσυμβουλεύθησαν και πρότερον πολλάκις τας ναυτικάς νήσους Ύδρας και Σπετσών, αιτήσαντες την συνδρομήν των προσωρινώς εις τα αναγκαιούντα και ναυτικήν τινα δύναμιν· όθεν και σφάλλει ο Κύριος Τρικούπης, λέγων, ότι οι Κρήτες έμειναν αδιάφοροι».
Η πρώτη νίκη και τα αντίποινα
Η επανάσταση στο νησί ξεκίνησε επίσημα στις 14 Ιουνίου 1821, αν και από τις αρχές του Απριλίου είχαν σημειωθεί επαναστατικές κινήσεις. Έναρξη της επανάστασης θεωρείται η πρώτη, και νικηφόρα μάλιστα, μάχη στον Λούλο Χανίων. Οι Τούρκοι απάντησαν με άγριο τρόπο στον ξεσηκωμό των Κρητών. Κρέμασαν τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ και σκότωσαν στα Χανιά 400 χριστιανούς. Στο Ρέθυμνο φυλάκισαν τον επίσκοπο , τον οποίο κρέμασαν μετά από ένα χρόνο και έσφαξαν πολλούς χριστιανούς .Στο Μεγάλο Κάστρο τα πράγματα ήταν ακόμη πιο άγρια. Οι Τούρκοι σκότωσαν το μητροπολίτη Γεράσιμο και πέντε επισκόπους. ΄Εκαψαν τη μητρόπολη, λεηλάτησαν τη πόλη και βγήκαν στα περίχωρα. Θανάτωσαν ηγουμένους μοναστηριών, άοπλους διαβάτες και αγρότες. Σε 800 υπολογίζονται οι νεκροί. Στη Σητεία σφαγιάστηκαν 300 χριστιανοί, ενώ η Μονή Τοπλού κάηκε και πολλοί μοναχοί επίσης σφαγιάσθηκαν.
Για την πρώτη ημέρα της επανάστασης, γράφει και πάλι ο Κριτοβουλίδης:
«Την 14ην (Ιουνίου) Τούρκος ωμός και θηριώδης, ονόματι Ταμπουρατζής, παραλαβών μεθ’ εαυτού εξήκοντα άνδρας ως πρωτοπαλλήκαρα, εξήλθε του φρουρίου, και προέβη εις Κεραμεία, διά να καταπμάξη, παρομοίας θηρωδίας· ευρεθέντες όμως ενταύθα ο Ιωάννης Χάλης, Ο Παπανδρέας, και Μουτσογιάννης με σαράντα περίπου οπλοφόρους εκ των Ριζητών (και (Σφακιανών, προσέβαλον κατά πρώτην φοράν τους θρασείς εκείνους κατά την θέσιν Λούλον.
Οι Τούρκοι, μη ελπίζοντες ν’απαντήσωσιν αντίστασιν, εχαρακώθησαν το πρώτον απειλούντες και γενναίως εναντιούμενοι· αλλ’ είς ουδέν ωφέλησεν η απειλή και αντίστασιν εις εκείνους· έμελλον ήδη να εύρωσι τολμηρούς πολεμιστάς, πνέοντας δικαίαν εκδίκησιν δια τας προς τους αδελφούς και αδυνάτους Έλληνας βιαιοπραγίας και αδίκους φόνους· θαρραλέως επετέθησαν κατ’ εκείνων οι Έλληνες. Στενοχωρηθέντες δε οι Τούρκοι υπό της ισχυροτέρας βίας, ετράπησαν εις εποδείδιστον φυγήν· τοσούτον δε κατελήφθησαν υπό του φόβου, ώστε φεύγοντες έρριπτον τα όπλα των· οι δ’ Έλληνες ενθαρρυνθέντες εδίωκον αυτούς μέχρι της πεδιάδος, κάτωθεν των Νεροκούρων, χωρίου ολιγώτερον της ώρας απέχοντος του φρουρίου· έπεσαν τότε οκτώ Τούρκοι, μεταξύ των οποίων και ο θρασύς αρχηγός Ταμπουρατζής· εκ δε των Ελλήνων ουδείς, οίτινες πρώτην φοράν ελαφυραγώγησαν μετά ευχαριστήσεως όπλα εχθρικά πολλής τιμής άξια».
«Κρητικόν Πάνθεον», λαϊκή λιθογραφία με προσωπογραφία των ηρώων των κρητικών αγώνων, από το 1770, μέχρι την επανάσταση του 1897. Δεσπόζει η μορφή του Δασκαλογιάννη, ενώ αριστερά πάνω, στην πρώτη σειρά, απεικονίζονται αγωνιστές του 1821, όπως ο Βασίλειος Χάλης και ο Σήφακας.
Το «Πάνθεον» εκτυπώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Εμμανουήλ Μπλαζουδάκη και αντίτυπα υπάρχουν στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης και στο Μουσείο Βενιζέλου, του δήμου Αθηναίων
Ο πρώτος αρχιστράτηγος Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ
Παρουσιάζουμε σήμερα ένα σπάνιο ντοκουμέντο για την αρχή του κρητικού αγώνα. Πρόκειται για μια προκήρυξη του πρώτου αρχιστρατήγου της επανάστασης στην Κρήτη Μιχαήλ Κομνηνού Αφεντούλιεφ ή Αφεντούλη, που παρέμεινε για έναν χρόνο στην Κρήτη, από τον Νοέμβριο του 1821 μέχρι τον Νοέμβριο του 1822. Όταν έφτασε στο νησί έγινε δεκτός περίπου ως ελευθερωτής, αλλά έφυγε περίπου διωγμένος και αντικαταστάθηκε μερικούς μήνες αργότερα από τον Εμμανουήλ Τομπάζη.
Σίγουρα ο Αφεντούλιεφ θεωρείται αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, που προκάλεσε προβλήματα και έριδες ανάμεσα στους καπεταναίους και άρα δεν βοήθησε στον αγώνα όσο θα έπρεπε το πρώτο δύσκολο και κρίσιμο διάστημα. Όμως παρά τα πολιτικά και στρατιωτικά του σφάλματα, όπως αναφέρει στην «Ιστορία της Κρήτης» ο καθηγητής Θεοχάρης Δετοράκης, την περίοδο που ο ίδιος ήταν ο αρχιστράτηγος, η επανάσταση κρατήθηκε παντού ζωντανή και σημειώθηκαν σημαντικές επιτυχίες στο πολεμικό πεδίο. Σημειώνουμε ότι ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ ανέλαβε αρχιστράτηγος του αγώνα με πρόταση του Δημητρίου Υψηλάντη, που προηγουμένως είχε προσφέρει το αξίωμα στον κρυπτοχριστιανό της Μεσαράς Χουσεΐν –Μιχαήλ Κουρμούλη, μια μεγάλη μορφή της επανάστασης, και στον Αλέξανδρο Καντακουζηνό, οι οποίοι αρνήθηκαν.
Ο Αφεντούλιεφ (που δεν ήταν Κρητικός, κι αυτός ήταν ένας επιπλέον λόγος που αντιμετώπισε προβλήματα στο συντονισμό του αγώνα) απηύθηνε την προκήρυξη που δημοσιεύουμε στις 18 Μαΐου 1822 με την ιδιότητα του αρχιστρατήγου. Δύο ημέρες αργότερα η Γενική Συνέλευση τον ανακήρυξε και γενικό έπαρχο του νησιού, αναθέτοντάς του όλες τις στρατιωτικές και πολιτικές εξουσίες. Ήδη όμως η θέση του είχε κλονιστεί, μετά την αποτυχία στην πολιορκία του Ρεθύμνου, τον Μάρτιο του 1822, στην οποία χάθηκαν πολλοί επαναστάτες και ένας από τους μεγάλους φιλέλληνες που βρέθηκαν στο πλευρό των Κρητικών, ο Γάλλος λοχαγός Βαλέστρας. Στις 10 και 11 Μαΐου είχε ακολουθήσει και η ήττα στη μάχη της Μαλάξας, στα Χανιά. Το κλίμα, λοιπόν, όπως θα διαπιστώσουμε και από το περιεχόμενο της προκήρυξης, ήταν ήδη αρνητικό. Ενώ ήταν ήδη γνωστό ότι στο νησί κατευθυνόταν ο αιγυπτιακός στόλος, υπό τον γαμπρό του Μεχμέτ Αλή, Χασάν πασά.
Η προκήρυξη και οι κατηγορίες του αρχιστράτηγου κατά των Κρητών
Με την προκήρυξη ο αρχιστράτηγος της Κρήτης προσπαθούσε να αφυπνίσει τους Κρήτες, σημειώνοντας μάλιστα ότι ο «Αλέξανδρος Πατέρας του γένους», ο τσάρος, δηλαδή, της Ρωσίας, ετοιμαζόταν να χτυπήσει τους Τούρκους και να βοηθήσει τους Έλληνες να απελευθερωθούν. Το κείμενο απευθυνόταν στους «Γραικούς της Κρήτης», μέσω των οπλαρχηγών και καπεταναίων τους. Όπως φαίνεται και στο χειρόγραφο που δημοσιεύουμε, το συγκεκριμένο απευθυνόταν στον πεντακοσίαρχο Αναγνώστη Παναγιώτου, έναν από τους πρώτους τέσσερις επαναστάτες στους οποίους, σύμφωνα με τον ιστορικό Βασίλειο Ψιλάκη, ο Αφεντούλιεφ απένειμε τον ανώτατο στρατιωτικό βαθμό της Κρήτης, τότε. Οι άλλοι τέσσερις ήταν ο Ρούσσος Βουρδουμπάς, ο Γεώργιος Δασκαλάκης –Τσελεπής και ο Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης. Αργότερα ο βαθμός αυτός απονεμήθηκε και σε μερικούς άλλους Κρήτες, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο Βασίλειος Χάλης, ο Χουδεΐν-Μιχαήλ Κουρμούλης, ο Γ. Δεληγιαννάκης, ο Πέτρος Μανουσέλης και ο Γ. Τσουδερός.
Εντύπωση κάνει το γεγονός ότι ο αρχιστράτηγος κατηγορούσε τους Κρήτες ότι στην ουσία είχαν αφήσει το τουφέκι κι επιδίδονταν στην πρέζα (!) και το ποτό! Πιθανότατα απευθύνει αυτή την κατηγορία προκειμένου να ελαφρύνει τη δική του θέση, που είχε επιβαρυνθεί σημαντικά μετά τις αποτυχίες στο Ρέθυμνο και στη Μαλάξα, που του χρεώθηκαν και προσωπικά.
Αυτή όμως η προκήρυξη δεν αποτύπωνε παρά την αρχή μιας πολύμηνης διαμάχης με τους φυσικούς αρχηγούς τους κρητικού αγώνα. Ο Αφεντούλιεφ με αρκετές επιστολές του προς τον Μινίστρο (υπουργό) των Εσωτερικών της εθνικής διοίκησης Ιωάννη Κωλέττη, που είχε παράλληλα τότε τα καθήκοντα του Μινίστρου του Πολέμου (αργότερα, το 1844, εκλέχτηκε πρωθυπουργός της Ελλάδας) συνέχιζε να αναφέρεται με πολύ υποτιμητικό τρόπο για τη δράση των καπεταναίων. Τους κατηγορούσε ότι όχι μόνο τον υπέσκαπταν, αλλά κι ότι είχαν αποδιοργανώσει το στράτευμα, ασχολούνταν με οικονομικές, πολλές φορές παράνομες, δραστηριότητες, ενώ τους παρουσίαζε ως άγριους που και τη ζωή του απειλούσαν και αλληλοεξοντώνονταν. Ανάλογες αναφορές στον Κωλέττη έκαναν φυσικά οι οπλαρχηγοί και καπεταναίοι, που άλλωστε ζήτησαν την απομάκρυνση του Αφεντούλιεφ, τον οποίο από το καλοκαίρι του 1822 κρατούσαν συχνά υπό επιτήρηση ή τον απομόνωναν, ώστε να μην έχει καμιά εμπλοκή στις αποφάσεις, ούτε να επηρεάζει κανένα.
Η προκήρυξη
Το κείμενο έχει αρκετά γραμματικά και συντακτικά λάθη, και μάλιστα έχει ανομοιομορφία, καθώς ίδιες λέξεις γράφονται με διαφορετικό τρόπο.
Το σημαντικό αυτό ντοκουμέντο υπάρχει σε ψηφιακή μορφή στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου και ανήκει στο Κρητικό Αρχείο το οποίο πρόσφατα παραχώρησε η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος.
Την προκήρυξη μεταγράψαμε και το περιεχόμενό της έχει ως εξής:
Προκύρηξις
Αδελφοί εν Χριστώ Γρακοί της Κρήτης!
Τούταις ταις ημέραις ελάβαμεν γράμματα από τους Αρχηγούς και πρώτους του γένους μας με τα οποία μας φανερώνουν, ότι έπιασαν κάποιους απεσταλμένους από τον τρισκατάρατον τύραννον του γένους μας Σουλτάνον, οι οποίοι εβαστούσαν φερμάνια τους προς πολλούς Πασάδες, εις διάφορα μέρη της Πατρίδος μας, με τα οποία φερμάνια, αυτός ο τύραννος τους προστάζει να εξωλοθρεύσουν από το πρόσωπο της γης όλους τους χριστιανούς αδελφούς μας! Κοιτάξετε λοιπόν αδέλφια εις τι κίνδυνον ευρισκόμεθα όλοι, και σεις αδιαφορείτε, εσείς οι αρματομένοι οπού τρέχετε εις ταις πρέζαις , και γυρίζετε από χωρίου εις χωρίον τρώγοντες και πίνοντες και αδικούντες τους πτωχούς χωριανούς, και εις τον πόλεμον δεν πιγένετε. Ανοίξατε καλά τα μάτια σας, επειδή το τρομερόν σπαθί του τυράννου κρέμετε πλέον απάνω εις τα κεφάλια σας, εις τα κεφάλια των γυναικών σας και των παιδιών σας και όλων μας, και δια να αποφύγωμεν αυτόν τον ανήκουστον και τρομερόν εξολοθρευμόν, δεν είναι άλλος τρόπος παρά να αρματωθώμεν, όλοι μικροί και μεγάλοι, γέροντες και γυναίκες, ποίος με άρματα, ποίος με ραβδιά, και ποίος με πέτραις, και ούτως να χυθώμεν όλοι επάνω εις αυτούς τους λυσιασμένους λύκους εχθρούς μας, και θέλετε ιδείτε ότι ο μεγαλοδύναμος θεός θέλει μας εξαποστείλει μεγάλας νίκας, και αντί να μας εξωλοθρεύσουν θα εξωλοθρεύσωμεν ημείς και ελευθερονώμεθα δια πάντα από εκείνην την αν υπόφορον σκλαβίαν και ζυγόν των τόσων χρόνων∙ αδελφοί ούτος ο πόλεμος είναι διορισμένος από του θεού. Αυτός είναι τρομερός, επειδή ημείς έχομεν να κάμωμεν με έναν εχθρόν βάρβαρον, άσπλαγχνον και απάνθρωπον. Αυτός είναι και πολυάριθμος, αλλά μην τον φοβήσθε, μην δειλιάσητε με την ολότην, επειδή ο θεός παντού και πάντοτε μας εβοήθησεν, και εις το εξής θέλει βοηθήσει. Το απερασμένον καλοκαίρι εσείς είσασθε πολλά ολιγότεροι, από ό,τι είσθε την σήμερον, και σχεδόν πάντοτε τους ενικήσατε, και έως τώρα τους νικάτε. Αμέτε λοιπόν όλοι με φόβον θεού, και με ολίγην τάξιν, εισακούσατε τας προσταγάς των Καπιταναίων σας, μην τρέχετε εις τας αρπαγάς και αφήνετε τα πόστα σας, και τους αδελφούς σας εις το στώμα, και υπό κάτω το μαχέρι του εχθρού και να είσθε βέβαιοι πως όλαις αι νίκαις θέλει είναι ιδικαίς μας. Μάλιστα τώρα, όπου ο μέγας Αλέξανδρος Πατέρας και διαφέντης του γένους μας εκήρυξεν πόλεμον του καταραμμένου τυράννου μας, και τον πολεμά με 350 χιλιάδες, και με την βοήθειαν του Χριστού ογλήγορα θέλει φθάσει εις την καθέδραν του τυράννου, και θέλει τον διώξει εις τους αγρίους τόπους του, από τους οποίους ήλθαν και επάτησαν την αγίαν Πατρίδαν μας! Λοιπόν ας κάμωμεν και ημείς το χρέος μας δια την αγάπην του Ιησού Χριστού και δια να μην έχωμεν την κατάραν όλου του γένους, και δια να μην εντροπιασθώμεν εμπροστά εις αυτούς τους περιφήμους και μεγάλους Βασιλείς πολεμάρχους αδελφούς μας και διαφέντας, οι οποίοι ενίκησαν όλην σχεδόν την Ευρώπην και τώρα χύνουν το αίμα των δια ημάς και δια την ελευθερίαν του γένους των γραικών. Με αυτόν τον τρόπον και ζήλον και προθυμίαν πολεμούντες πάντα θέλει δοξασθούμεν, ως εδοξάσθησαν εις τους πολέμους οι πρωπάτορες μας. Και αλοίμονον εις εκείνον ο οποίος θέλει αδιαφορίσει ως αδιαφόρησεν έως τώρα και την απολογίαν δεν θέλει δώσει. Εις τον άγιον θεόν και εις όλον το γένος και από ημάς θέλει παιδευθή σκληρότατα ως διορίζομεν και προστάζομεν εις την εφήμερον διαταγήν την δοσμένην τούτην ημέραν.
Αρχηστράτηγος της Κρήτης
Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ
Άγιος Γεώργιος εις τα Κεραμιά τη 18 Μαΐου 1822
Δείτε το πρωτότυπο ντοκουμέντο
